نحوه ی طراحی طرح تحقیق

طرح تحقیق عبارت از گزارش جامعی از برنامه ی پژوهشی محقق و توصیف منظم و منطقی آن می باشد. نحوه ی نگارش طرح تحقیق منعکس کننده ی هویت علمی پژوهش و به نوعی سند دانش و اعتبار علمی پژوهشگر است. دانشجویی که درصدد نگارش رساله ی دانشگاهی خود می باشد، نیازمند تثبیت فضای مفهومی تحقیق خویش به گونه ای است که امکان تعابیر گوناگون از آنرا از میان برده و با شرح روان و دقیق برنامه ی پژوهشی خود، بررسی اش را به سادگی امکان پذیر نماید. در صورتی که این بخش در طرح تحقیق به دقت طراحی نشود، از قابلیت موفقیت پژوهش به میزان زیادی کاسته می شود. با توجه به اهمیت مساله، در این نوشتار به صورت فشرده و خلاصه وار به بررسی مهم ترین مواردی می پردازیم که صحت تدوین طرح تحقیق منوط به رعایت آنهاست. اما بهتر است تا پیش از آغاز بحث طرح تحقیق به چند شروع « نادرست » در انجام پژوهش علمی اشاره نماییم:

|-  بدون داشتن هدف ( پرسش ) مشخص و روشنی، به جمع آوری داده های تحقیق بپردازیم. ممکن است روزی تا ۱۶ ساعت سخت مطالعه نموده و فیش بنویسیم، اما بدون داشتن هدف ، نتیجه ای  هم نخواهیم داشت. حاصل چنین کاری فاقد هر گونه جهت گیری علمی است.

||-  هر چند دارای اهداف پژوهشی می باشیم، اما بدون رفع ابهامات موجود وارد مرحله ی گردآوری داده های پژوهش شده ایم. ( به مرحله ی « پرورش محتوایی پرسش پژوهش » که در ادامه بیان می شود مراجعه نمایید. ) مرحله ی نگارش طرح تحقیق، محل مناسبی  برای حل کردن ابهامات موجود نمی باشد. لذا تا پیش از رفع هر گونه ابهام در مسأله ی تحقیق و همچنین تا پیش از نگارش طرح تحقیق کامل و منسجمی وارد مرحله ی گردآوری داده های پژوهش نشوید.

|||-  سر هم بندی کردن: اول تحقیق را می نویسیم، سپس منابع حرف های خود را پیدا می کنیم. چنین عملی فاقد هر گونه تعهد اخلاقی و ارزش علمی است.
مراحل آماده سازی طرح تحقیق:

نگارش طرح تحقیق یک رساله ی دانشگاهی، مرحله ی نهایی از فرایند مطالعاتی وسیع تری است که در پیوند متقابلی با یکدیگر قرار داشته و قابل تفکیک از یکدیگر نمی باشند. مراحل فوق عبارتند از:

۱٫ مرحله ی موضوع یابی.

۲٫ مرحله ی پرورش محتوایی پرسش پژوهش.

۳٫ مرحله ی عملیاتی کردن پرسش پژوهش در قالب نگارش طرح تحقیق.

الف ـ مرحله ی موضوع یابی:

در این زمینه به نکات زیر توجه نمایید.

۱٫ موضوع یابی اولین مرحله در آماده سازی طرح تحقیق می باشد.

تا فرایند موضوع یابی را طی ننموده اید وارد نگارش طرح تحقیق نشوید. این امر مستلزم درگیر شدن عملی دانشجو با موضوع پژوهش است. هیچگاه اولین پیشنهاد موضوع را به منزله ی آخرین پیشنهاد تلقی ننمایید. هیچگاه بدون شناخت کامل توانایی های خویش، مبادرت به انتخاب موضوع پژوهش نکنید. به جهت بیان اهمیت موضوع به دو مثال زیر توجه نمایید:

یکی از بهترین شیوه های موضوع یابی قرار گرفتن در متن چالش های فکری ( مانند مطالعه ی مناظرات بین مذاهب و ادیان ) است. به عنوان مثال در سمینار « سعادت از دیدگاه متفکران مسلمان و آلمانی » که در تاریخ ۱۶ اسفند ماه ۱۳۶۳ در انجمن حکمت و فلسفه ی اسلامی در تهران برگزار شد، یکی از شرق شناسان آلمانی به نام « هانس کونگ » در ضمن سخنرانی خود ، رسالت و نزول وحی الهی به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را پذیرفته ولی در قبال نزول وحی بر آن وجود مقدس ( ص ) چنین نظری را ارائه نمود: « آنچه وحی شده است، معانی بوده و انتخاب الفاظ برای ارائه ی آن معانی به اختیار خود او بوده است، نه اینکه خود الفاظ همه به او وحی شده باشد. » [۲] اگر چه اعتراف این شرق شناس آلمانی به نبوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم قابل توجه است، اما تفسیر وی از « وحی » دربردارنده ی پیامدها و تبعات نادرست فکری خواهد بود. این مسأله ی پرسش برانگیز می تواند دستمایه ی یک پژوهش دانشگاهی حتی در ابعاد وسیع تری از دیدگاه های شرق شناسان درباره ی مسأله ی وحی گردد، اما لازمه ی موفقیت آن وجود حداقل دو شرط مهم می باشد: ۱٫ دانشجو علاقمند به بررسی آن باشد. ۲٫ نیز از نظر علمی وی  قادر به برقراری ارتباط با متون مربوطه باشد. در غیر این صورت پیشنهاد فوق، پیشنهاد مناسبی در انتخاب موضوع نخواهد بود.

یا ممکن است که در تابلوی اعلانات یک مؤسسه ی آموزشی، موضوعی تحت عنوان « بررسی روایات مربوط به تحریف قرآن در منابع روایی اهل سنت » به دانشجویان پیشنهاد شود. اما صرف قبول یک پیشنهاد، به معنای انجام موضوع یابی نیست. به عبارت دیگر لازم است تا پیشنهادهای مختلف را در چارچوب موضوع یابی بررسی کنید. موضوع یابی خود یک پژوهش است و نمی توان آنرا با انتخاب عناوین کلی پیشنهادی ( که برغم راهگشایی مبهم می باشند. ) به کناری نهاد. تا پیش از ارزیابی توانایی ها ی خود و نیز بررسی قابلیت های مطالعاتی موضوعات فراروی خویش، از انتخاب آنها خودداری نمایید. صرف پیدایش احساسی مثبت در قبال یک مساله، لزوما به معنای مناسب بودن آن برای پژوهش نمی باشد.

۲٫ فرایند موضوع یابی، فرایند پرسش یابی است.

مرحله ی موضوع یابی زمانی به پایان می رسد که موضوع انتخاب شده به یک « پرسش » تبدیل گردد. تا زمانی که نتوانید موضوع انتخابی خود را به شکل پرسش بیان نمایید، فاقد مساله ای برای پژوهش خواهید بود. یکی از اشتباهات رایج ناشی از غفلت از این نکته ی مهم است  که عنوان پژوهش از پرسش ساخته می شود و نه آنکه اول عنوان پژوهش را ساخته و سپس به طرح پرسش خود بپردازیم. به عنوان مثال اگر چه تمامی پرسش های زیر  به نوعی به مسأله ی « بررسی روایات مربوط به تحریف قرآن در منابع روایی اهل سنت »، می پردازند، اما هر پرسشی با اتخاذ جهت گیری متمایزی به پژوهش، عنوان خاص خود را می طلبند:

« وجوه اشتراک و افتراق روایات مربوط به تحریف قرآن میان منابع روایی شیعه و اهل سنت چیست؟ »

« نتایج اعتقادی و عملی پذیرش روایات مربوط به تحریف قرآن در منابع روایی اسلامی چیست؟ »

« اهداف سیاسی گسترش روایات مربوط به تحریف قرآن در منابع اهل سنت در دوران حکومت بنی امیه چه بوده است؟ » [۳]

یا به عنوان مثالی دیگر به این پرسش ها که همگی به نوعی به موضوع « بررسی جسم انگاری خدا از دیدگاه وهابیت »  باز می گردند توجه نمایید. هر یک از این پرسش ها جهت گیری خاصی را به پژوهش داده و عنوان خاص خود را می طلبند:

« دیدگاه وهابیت درباره ی جسم انگاری خدا چیست؟ »

« آیا میان اسرائیلیات و گسترش جسم انگاری خداوند در فرقه ی وهابیت رابطه ای موجود است؟

« آیا میان ظاهرگرایی در تفسیر قرآن با جسم انگاری خدا در تفاسیر وهابیت رابطه ای موجود می باشد؟»[۴]

۳٫  فرایند موضوع یابی خود بر پایه ی دو پژوهش مهم و ضروری واقع شده است:

الف ـ خود شناسی ب. موضوع شناسی.

پیش از انتخاب نهایی موضوع، با دقت به این پرسش ها پاسخ دهید:

الف ـ پرسش های مربوط به خودشناسی:

�  علاقه ی معطوف به تخصص من در چه حوزه ی مطالعاتی است؟ [۵]

�   توانایی های من در حوزه ی پژوهش در چه زمینه هایی می باشد؟

توجه: مرحوم علامه محمد تقی جعفری ( ره ) می گوید: « هر کاری که آگاهانه از یک انسان صادر می گردد، نیازمند اشتیاق جدی برای وصول به هدفی است که برای انسان دارای انگیزش می باشد. » [۶]

ب ـ پرسش های مربوط به موضوع شناسی:

�   در زمینه ی مورد علاقه من چه موضوعاتی وجود دارد؟

�   تا کنون در زمینه ی مورد نظر چه کارهایی انجام یافته است؟ ( مطالعه ی متون تحقیقاتی پیشین )

�   با توجه به مطالعه ی متون تحقیقاتی پیشین، انجام چه پژوهشی مرزهای علمی را گسترش می دهد؟

پس از یافتن علاقه ی تخصصی خود، پیشنهاد های مختلف در حوزه ی مورد علاقه تان را جمع آوری نمایید. به کتابخانه بروید. آخرین آثار عرضه شده در زمینه ی مورد نظر را مطالعه کنید. در این خصوص به مجلات تخصصی دانشگاهی توجه ویژه ای نمایید.[۷] همچنین از افراد مطلع و صاحبنظران و پژوهشگران علاقمند به موضوع مورد نظر پرس و جو نمایید. موضوعات خوب و مورد نیاز جامعه بدون زحمت و انجام مطالعات گوناگون پیدا نمی شوند. خانم دکتر طاهره صفار زاده در نگارش اثر خود تحت عنوان « ترجمه ی مفاهیم بنیادی قرآن مجید ( فارسی و انگلیسی ) » به صورتی هدفمند و مستمر مطالعات قرآنی خود را با علاقه ای درونی دنبال نموده و به نکات بسیار آموزنده ای اشاره دارد:

« سعی من در تالیف این کتاب معرفی اهمیت شناخت اسماء الحسنی و دیگر مفاهیم بنیادی قرآن مجید بوده است. زیرا در هیچیک از آثار پیشینیان و معاصران کوششی به مقصد شناساندن ارتباط اسماء الهی با آیات قرآن نیافتم  ….  سرمایه ی اصلی من در این سیر و سفر علمی که رد پایی برای اطاعت و دنبال کردن در پیش روی خود نمی دیدم، توکل به خداوند دانای توانا و اتکا به الهامات الهی بود. ابزار کار عبارت بودند از حدود سی سال مطالعه ی مشتاقانه و پژوهشگرانه توأم با یادداشت برداری از تفاسیر کشف الأسرار، ابوالفتوح، مجمع البیان، مواهب علیه، منهج الصادقین، طبری، سورآبادی، نسفی، کمبریج، المیزان، نمونه و آثار مفسران و مترجمان معاصر ….  ابزار مؤثر دیگر در تالیف این کتاب و ترجمه ی قرآن به دو زبان اینها بودند: بیش از چهل سال کار با قلم همراه با پژوهیدن و تمرین برای کاربرد واژه در شعر و نثر، حدود چهل سال آشنایی با زبان انگلیسی از تحصیل دانشگاهی تا تدریس دانشگاهی به ویژه نوزده سال تدریس نقد عملی ترجمه در دانشگاه های کشور و نیز دوازده سال ویراستاری کتابهای علمی به زبان انگلیسی. … »[۸]

متن فوق نشان از علاقه ی نویسنده، مناسبت انتخاب پژوهش با تخصص او و توجه وی به انتخاب موضوعی است که به جهت کم کاری دیگر نویسندگان، نیاز به انجام آن مشهود بوده است. حال در نظر بگیریم که شخصی توانایی ترجمه ی آیات الهی را به زبان  فارسی و زبان انگلیسی نداشته باشد، آیا وی می تواند چنین پژوهشی را انجام دهد؟ یا فردی که توانایی بالایی در امر ترجمه داشته، اما به صورت تخصصی علاقمند به انتخاب متونی در حوزه ی تاریخ اسلام است. آیا اجبار وی به انجام پژوهشی دیگر منجر به کسب نتیجه ی بهتری به نسبت  انتخاب درونی و مشتاقانه ی او خواهد شد؟

ب ـ مرحله ی پرورش محتوایی پرسش پژوهش:

پیش از آنکه پژوهش به معنای یافتن پاسخ پرسشی باشد، یافتن « خود » پرسش است. عدم  توجه به این نکته یکی از مهم ترین مشکلات مربوط به تولید علم در کشورمان می باشد. همانگونه که بدون انجام تحقیق نمی توان به پاسخ پرسش رسید، یافتن پرسش مناسب نیز بدون انجام پژوهش میسر نخواهد بود و چنانکه بیان شد، مرحله ی موضوع یابی زمانی به اتمام می رسد که موضوعات مورد علاقه و در حد توان خود را به صورت پرسش مطرح نموده باشیم. این مساله، مستلزم توجه بیشتری به مطالعه ی پیشینه ی تحقیق است. بدون در اختیار داشتن تصویر مناسبی از گذشته، نمی توان پژوهشی را به منظور کمک به ارتقای سطح دانش در آن رشته بنا نمود.

پس از اتمام مرحله ی « موضوع یابی » وارد مرحله ی پرورش محتوایی پرسش انتخابی تحقیق خود می شویم. علت انجام آن زدودن هر گونه ابهامی در حین نگارش طرح تحقیق است. مشکل بسیاری از دانشجویان به این مساله باز می گردد که ایشان بدون رفع ابهام از پرسش تحقیق وارد نگارش طرح تحقیق می شوند. حل ابهامات موجود، پیش از نگارش طرح تحقیق است و نه همزمان با نگارش آن. متأسفانه در برخی از دانشگاه ها مشاهده می شود که دانشجو پس از اتمام نگارش رساله ی خود، در زمینه ی طرح تحقیق خویش ( و حتی پرسش تحقیق ) ابهامات بسیاری داشته است و از این رو پژوهش وی فاقد انسجام و هماهنگی لازم بوده است. گاه دیده می شود که دانشجو به رغم پایان نگارش رساله ی خود، هنوز هم در کلیات طرح تحقیق خود دارای ابهامات بسیاری است. چنین تحقیقی هیچگاه قادر به برقراری نظامی هماهنگ و منسجم میان اجزای خود نخواهد بود. به جهت رفع این مشکل، پرسش های زیر را در قبال پرسش اصلی تحقیق خود مطرح نمایید:

۱٫    پرسش انتخابی مذکور ناظر به کسب چه نوع معرفتی است؟

۲٫     پرسش فوق چه منابعی را می طلبد؟

۳٫     ماهیت پرسش طرح شده، به جهت رسیدن به پاسخ خود، چه روشی را می طلبد؟

۴٫     ( با توجه به پیشینه ی تحقیق ) نسبت و جایگاه  پرسش ما با پرسش های دیگر محققان چیست؟

۵٫    آیا پرسش انتخابی، مستلزم پاسخ به پرسش های مقدم بر خود می باشد؟

۶٫   آیا می توانید پاسخی اولیه ( با احتمال بیش از پنجاه درصد ) برای این پرسش ارائه نمایید؟

۷٫     آیا حذف این پرسش منجر به خللی در پژوهش های قرآنی می گردد؟

در این زمینه به نکات زیر توجه نمایید:

مشخص نمایید که پژوهش شما از زمره ی چه پژوهش هایی به شمار می رود؟ ،

توصیفی است یا تحلیلی؟ آیا متوجه هست هاست و یا بایدهاست؟ بنیادی است یا کاربردی و یا توسعه ای؟  برخی پرسش ها عمدتا ماهیت نظری داشته و پژوهش ما را به تحقیقات بنیادین سوق می دهند، اما برخی دیگر ماهیتی کاربردی و عملی دارند. برخی از پرسش ها عمدتا به پژوهش های کمی و برخی دیگر به پژوهش های کیفی باز می گردند. همچنین به بررسی سطوح تحلیل پرسش خود ( خرد / متوسط / کلان ) بپردازید.

مشخص نمایید که برای پاسخ به این پرسش با چه نوع منابعی در جمع آوری داده ها سروکار دارید: منابع اصلی مرتبط با پرسش خود را شناسایی نمایید. اگر دسترسی به منابع درجه ی اول آن ندارید، شاید بهتر باشد که از ادامه ی کار منصرف گردید.

توجه: هیچگاه تحقیق خود را بدون بررسی کافی در خصوص منابع پژوهش خود آغاز ننمایید. نیز هیچگاه تحقیق خود را به کتاب های غیر علمی که اصولا در طبقه بندی منابع مطالعاتی قرار نمی گیرند وابسته نسازید. حداقل معیارهای علمی بودن یک اثر مکتوب عبارتند از:

۱٫  میزان دقت نویسنده، رعایت شیوه ی استدلال علمی مناسب،

۲٫   آشنایی مناسب نویسنده با سابقه ی علم مورد بحث،

۳٫    و استفاده از مدارک و منابع دست اول

تا زمانی که پرسش اصلی پژوهش خود را از نظر روش پژوهش علمی تحلیل نکرده اید وارد نگارش طرح پژوهش نشوید. به عنوان مثال « محمد بن موسی بابا عمی » در کتاب خود ( در اصل رساله ی دانشگاهی ) تحت عنوان « مفهوم الزمن فی القرآن الکریم » [۹]  به جهت یافتن پاسخ خود درباره ی چیستی مفهوم زمان در قرآن، اینگونه روش پژوهش رساله ی خود را تحلیل می نماید. [۱۰]

الف ـ ابتدا ماده ی زمان در قرآن کریم را « استقراء » کرده ،

ب ـ سپس ، با توجه به قاعده ی منطقی « الحکم علی الشیء فرع عن تصوره » اصطلاحات به دست آمده را تشریح نموده

ج ـ و در ادامه به تحلیل روابط منطقی موجود میان آنها می پردازد.

توجه شود که نویسنده در بخش اول ، با مشکل استقراء و نحوه ی آن مواجه بوده و در دو بخش دیگر مساله واجد بعد تفسیری می گردد. تا در این زمینه ها تامل ننموده اید، پرسش خود را در قالب طرح تحقیق تشریح ننمایید.

از سوی دیگر در طرح پرسش تحقیق نیازمند توجه به تحقیقات پیشین می باشیم. پیش از انجام پژوهش باید بدانیم که تا کنون چه سئوالاتی مطرح شده است. با این کار:

۱٫  حدود موضوع تحقیق  مشخص می شود. ( با پرسش تمرکز بر مسأله حاصل می شود. )

۲٫  جلوی پرسش تکراری گرفته می شود.

۳٫  پرسش انتخابی ما در یک چشم انداز وسیع تری از پرسش های موجود ادراک می گردد. [۱۱]

این مسأله که آیا پرسش انتخابی ما مورد توجه دیگر اندیشمندان بوده است و یا آنکه اساسا پرسشی نوین می باشد، مساله ای بدون اهمیت نیست. ضمن آنکه بسیاری از متفکران بزرگ، با طرح پرسش های مهمی پیشنهادهای خوبی به پژوهشگران دیگر ارائه نموده اند. یافتن این پرسش ها تنها از طریق توجه به پیشینه ی تحقیق میسر می گردد. در این مرحله ممکن است که پرسش تحقیق خود را نیز تغییر دهیم.

همچنین برخی از پرسش ها بر پایه ی پاسخ به دیگر پرسش ها بنا نهاده شده اند. به عنوان مثال این پرسش که تفاوت دیدگاه مرحوم علامه طباطبایی و مرحوم آیت الله سید محمد باقر صدر پیرامون تأویل قرآن چیست؟ مبتنی بر یافتن پاسخ حداقل دو پرسش زیر است:

۱٫  دیدگاه علامه طباطبایی درباره ی تاویل قرآن چیست؟

۲٫  دیدگاه آیت الله سید محمد باقر صدر درباره ی تاویل قرآن چیست؟

همچنین بسیاری از پرسش های کاربردی مبتنی بر پرسش های پایه ای هستند. پیش از آنکه درصدد تأمل بر چگونگی عملی ساختن سنت های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در جامعه و نحوه ی قرار گرفتن آن در فرایند جامعه پذیری کودکان خود باشیم، می باید « سنت پیامبر اکرم » را به دقت شناخته و تشریح نماییم. ( دقت شود. )

ج ـ مرحله ی عملیاتی کردن پرسش پژوهش:

مشکل اصلی دانشجویان در نگارش طرح تحقیق، این است که ایشان بدون انجام مرحله ی پیشین، به یکباره وارد نگارش طرح پژوهشی شده و ناگهان خود را با دهها مشکل نظری مواجه می بینند. در این حالت نگارش طرح پژوهشی از همان ابتدا محکوم به شکست است. لذا

۱٫   موضوع یابی خود را به پرسش منتهی ساخته،

۲٫  محتوای پرسش پژوهش خود را پرورانده و سپس

۳٫  به نگارش طرح تحقیق بپردازید.

هر تحقیقی طرح تحقیق متناسب خود را می طلبد. از این رو نمی توان و نباید طرح تحقیق واحدی را به تمامی انواع پژوهش ها تعمیم داد. با یادآوری این نکته، در این بخش یکی از شیوه های نگارش طرح تحقیق را پیشنهاد می نماییم:

بخش های یک طرح تحقیق:

طرح پژوهشی خود را به ترتیب در سه بخش زیر طراحی نمایید:

الف ـ کلیات نظری طرح پیشنهادی:

شامل:

۱٫   بیان مساله

۲٫   مرور تحقیقات پیشین

۳٫ پرسش ها

۴٫فرضیه ها ( در صورت دارا بودن )

۵٫  متغیرها ( در صورت دارا بودن آنها )

۶٫   تعاریف

۷٫   سازماندهی تحقیق

ب ـ روش شناسی:

شامل:

۱٫  نوع پژوهش

۲٫ نوع روش شناخت علمی بکار رفته در پژوهش

۳٫ ابزار گردآوری داده ها

۴٫ پیش فرض ها

۵٫   محدوده ها و محدودیت ها

ج ـ اهمیت بررسی:

شامل:

۱٫  کاربرد پژوهش

۲٫  مخاطبان پژوهش

۳٫  نوآوری های پژوهش

در این زمینه چند ملاحظه ی اساسی الزامی است:

آ‌.   توصیه می شود که دانشجویان، طرح تحقیق رساله های دفاع شده را به شیوه ای نقادانه مطالعه نمایند. . به منظور انجام طرح تحقیق کافی است تا با مراجعه به دانشگاه، رساله های ممتاز مقاطع بالای تحصیلی را در رشته ی مورد نظرتان مرور نمایید. نکات قابل توجه در آن رساله ها را یادداشت نموده و دستاورد آنرا در پژوهش خود مورد استفاده  قرار دهید. با آگاهی از نقاط ضعف کارهای قبلی می توان امکانات نگارش طرح تحقیق خود را گسترش داد. برخی از پژوهشگران، نقاط ضعف متداول طرح های پژوهشی را در شش محور خلاصه نموده اند. این محورها را با پژوهش خود مورد مطالعه قرار دهید:

۱٫    مساله، بی اهمیت است. ( مساله ای حاشیه ای است تا اصلی، شایسته ی پشتیبانی مالی نمی باشد، دربردارنده ی آگاهی جدیدی نمی باشد. )

۲٫  حدود مساله مشخص نشده است. ( تمرکز بر مساله موجود نیست، منطقا نویسنده نمی تواند در ابعادی چنین وسیع به مطالعه بپردازد. )

۳٫   اهداف، فرضیه ها و سئوال ها بیش از حد گسترده تبیین شده اند. ( کلی گویی منجر می شود که مسأله ی تحقیق پیش از آنکه واقعی جلوه نماید، امری آرمانی و بدون قابلیت عملی در نظر گرفته شود. کلی گویی منجر می شود تا خواننده نتواند مراد از فرضیه ها و اهداف را در یابد. )

۴٫   روش فاقد جزئیات است. ( روش کاملا تشریح نشده است. )

۵٫    از یک طرح ساده برای بررسی یک مسأله ی پیچیده استفاده شده است. ( طرح پژوهش متناسب با مساله نیست. )

۶٫ عدم بررسی متغیرهای مساله و یا حذف نابجای برخی از آنها. ( نویسنده باید نشان دهد که از وجود متغیرهای نامربوط دخیل در بررسی آگاه است و توضیح دهد که چگونه می خواهد آنها را در طرح خود بگنجاند. )[۱۲]

ب‌.   نگارش طرح تحقیق نیازمند چندین بار ویرایش است. هیچگاه اولین کار خود را آخرین کار خود قلمداد ننمایید. ( حتما ) به منظور ارزیابی طرح تحقیق خود، نوشته ی خود را در معرض نقد افراد آگاه و علاقمند قرار دهید. یکی از مهم ترین اشتباهات دانشجویان به عدم مشورت سازنده با دوستان علاقمند به موضوع  در زمینه ی طراحی طرح تحقیق باز می گردد. نگارش طرح تحقیق پس از انتخاب موضوع تحقیق و اطلاع از پرسش و مسأله ی خود می باشد. بنابراین تا زمانی که پرسش تحقیق خود را نشناخته و حوزه ی کلی و جزئی مطالعه ی خود را  مشخص نکرده اید وارد نگارش طرح تحقیق نشوید.

پ‌. اجزای طرح تحقیق نیازمند وجود هماهنگی می باشند. باید پرسش و پاسخ شما کاملا به هم مربوط باشند. به عنوان مثال در قبال این پرسش که « چه تفاوتی میان مأخذ حکم فقیه با حکم قاضی موجود است؟ » نمی توان این فرضیه را بیان نمود که « مأخذ حکم فقیه با حکم قاضی در فقه شیعه با یکدیگر متفاوت می باشند. » زیرا هدف از فرضیه پاسخ پرسش است و نه تکرار آن و پرسش و پاسخ باید به گونه ای مرتبط با یکدیگر قرار گیرند که سکوت بر آن جایز باشد. یعنی انسان مطلع با شنیدن پرسش و پاسخ عرفا آنها را در ارتباط با هم بیابد. ( هر چند که می تواند از لحاظ مفهومی پاسخی نادرست به پرسش باشد. )[۱۳] حال به تناسب میان پرسش، فرضیه و عنوان این پژوهش توجه نمایید:

عنوان پژوهش: « بررسی تاثیر استفاده از وسایل کمک آموزشی بر پیشرفت یادگیری قرآن کریم دانش آموزان پسر مدارس راهنمایی تهران ـ ۱۳۸۰

پرسش پژوهش: آیا میان استفاده از وسایل کمک آموزشی قرآن کریم با پیشرفت تحصیلی دانش آموزان پسر مدارس راهنمایی تهران ( در سال ۱۳۸۰ ) رابطه ی علی موجود است؟

فرضیه: میان استفاده از وسایل کمک آموزشی قرآن کریم با پیشرفت تحصیلی دانش آموزان پسر مدارس راهنمایی تهران ( در سال ۱۳۸۰ ) رابطه ی علی موجود است

متغیرها: متغیر مستقل ( تاثیرگذار ) استفاده از وسایل کمک آموزشی / متغیر وابسته ( تاثیر پذیر ) پیشرفت تحصیلی دانش آموزان

عنوان پژوهش شما باید بیانگر همان موضوعی باشد که می خواهید در بیان مساله طرح نمایید. متغیرهای شما باید دقیقا همان متغیرهایی باشند که در فرضیه ی  پژوهش تحلیلی شما به کار رفته است واژگان تعاریف انتخابی شما باید همان واژگانی باشند که در پرسش و فرضیه ی شما به کار رفته اند. ( واژگانی تعریف نشوند که اصلا ربطی به پژوهش مربوطه ندارند. ! ) میان انتخاب محدوده ی پژوهش با محدودیت های فرا روی شما باید تناسبی موجود باشد. ( سنگی را بر نداریم که خود اعلام می کنیم قادر به پرتاب آن نمی باشیم. ) و همه ی این مسایل نیازمند هماهنگی با یکدیگر می باشند. هر چه این هماهنگی بیشتر باشد، بر جنبه ی زیبایی شناسی کار شما افزوده خواهد شد.

نگارش عنوان پژوهش:

الف ـ پیش تر بیان کردیم که تا زمانی که از « پرسش تحقیق » خود اطلاعی ندارید وارد ساخت عنوان پژوهش نشوید.

ب ـ با توجه به عرف رساله های پژوهشی بهتر است که عنوان تحقیق از ۱۶ کلمه فراتر نرود.

ج ـ در ساخت عنوان پژوهش از رساترین واژگان استفاده نموده و از حاشیه روی بپرهیزید واژگان بکار رفته در عنوان باید « تخصصی » و مرتبط با اصطلاحات دقیق علمی تنظیم گردد.

در صورتی که مطالعه واجد جنبه ی  « مقایسه ای » ( میان دو نظریه، دو اثر، دو پدیده و … ) باشد، عنوان منعکس کننده ی طرفین و وجه مقایسه باشد. مانند:

« بررسی مقایسه ای عوامل پیشرفت و انحطاط جوامع در اندیشه ی امام خمینی و علامه طباطبایی »

د ـ عنوان ساخته شده را به دوستانتان بگویید. سپس بررسی کنید که آیا آنچه آنها دریافته اند، همان مراد شما بوده است؟ یادتان باشد که عنوان در فهرست های کتابشناسی قرار می گیرد. بهترین عنوان پژوهش، عنوانی است که مخاطب خود را به سرعت به اصل موضوع منتقل نماید. ( نیاز به حضور فیزیکی پژوهشگر! و یا مطالعه ی تفصیلی پژوهش نباشد. )

ح ـ یک عنوان خوب باید بتواند محدوده ی تحقیق را به روشنی بیان نماید. ( محدوده ی  موضوع ، محدوده ی مکانی ، محدوده ی زمانی ) در صورت لزوم می توان از عنوان فرعی در داخل دو قوس (   ) و حروف ریزاستفاده نمود.

نگارش بیان مسأله:

الف ـ در بخش بیان مسأله به تشریح پرسش اصلی پژوهش خود می پردازیم. کسب چه معرفتی برای ما مطرح است؟ و جایگاه این معرفت در قبال کارهای انجام یافته کجاست؟

ب ـ همواره به یاد داشته باشید که اگر چه خود شما از موضوع با خبرید، اما آنرا برای خواننده ای می نویسید که از طرح ذهنی شما بی اطلاع می باشد. لذا قدم به قدم جلو بروید.

ج ـ پرسش اصلی خود را در نظر بگیرید. آنرا حداقل در ده سطر توضیح دهید. این پرسش به چه معناست؟ در نگارش بیان مساله به مخاطب خود نشان دهید که به موضوع کاملا آگاهی دارید. بعد از اشاره ای مختصر به آنچه تا کنون صورت گرفته است ( ادبیات موجود ) ویژگی ها و مشخصات کار خود را در عباراتی کوتاه و با معنا بیان نمایید.

د ـ پس از نگارش این بخش آنرا به دوستانتان نشان داده و از ایشان بخواهید تا آنرا مورد مطالعه قرار دهند. آیا آنچه آنها از نوشته ی شما متوجه می شوند، همان مراد و منظور ذهنی شما بوده است؟ آیا آنها متوجه مراد شما می شوند؟ در صورت منفی بودن پاسخ، تلاش نمایید تا مواردی را که منجر به ابهام در درک مساله و یا خروج از آن می گردد، شناسایی و بر طرف نمایید.

مرور تحقیقات پیشین:

الف ـ تنها بر مهم ترین و شایسته ترین پژوهش های مرتبط با پژوهش خود متمرکز شوید.

ب ـ این بخش صحنه ی فضل فروشی نیست. به ارائه ی تنها اطلاعاتی بپردازید که مستقیما به موضوع مربوط می شوند.

د ـ تحقیقات پیشین را با ترتیب موضوعی به صورتی تخصصی و کاربردی بیان نمایید. به عنوان مثال در پیشینه ی تحقیقی درباره ی مفهوم زمان در قرآن به چهار دسته مطالعات اشاره شده است:

۱٫    مطالعات کلامی

۲٫   مطالعات فلسفی ( کلاسیک / معاصر )

۳٫ مطالعات ستاره شناسی.

۴٫   مطالعات روانشناسی. [۱۴]

توجه: از لحاظ کار پژوهشی، بررسی پیشینه ی تحقیق مقدم بر تدوین طرح تحقیق است. اما از نظر ارائه ی گزارش در رساله ی پژوهشی می تواند پس از طرح تحقیق قرار گیرد. هر چه گزارش ما از پیشینه ی تحقیق جامع تر باشد، ضریب اطمینان به پژوهش ما بیشتر خواهد بود. مراد از پیشینه ی تحقیق ، رسیدن به پاسخی برای این پرسش هاست: آیا در زمینه مورد نظر قبلا کاری انجام شده است؟ آیا پژوهشگران قبلی همان مساله را تشخیص داده اند؟ چگونه به حل مساله پرداخته اند؟ چه جنبه هایی از مساله به اندازه ی کافی پرورانده نشده است؟

مطالعه ی ادبیات نظری و سوابق پژوهشی مرتبط با مساله برای محقق فواید بسیاری را به همراه دارد:

۱٫   اشراف بر موضوع تحقیق

۲٫    جلوگیری از دوباره کاری

۳٫   آشنایی با مفاهیم و اصطلاحات مشابه در دیگر تحقیقات

۴٫   شناسایی روابط علت و معلولی

بهتر است که بخش پیشینه ی تحقیق در صورت  داشتن حجم بالای مطالب آن ـ به صورت فصلی مجزا ، پس از طرح تحقیق آورده شود. در این صورت این بخش بر دو قسم است:

الف ـ کتاب شناسی مهم ترین آثار موجود. در زمینه ی مد نظر چه آثاری موجود است. می توان آنرا فهرست وار و با ترتیب الفبایی بیان نمود.

ب ـ بیان خلاصه ای از مهم ترین نظریه های یاد شده.

شرایط یک پرسش و فرضیه ی مناسب:

شرایط یک پرسش خوب عبارت است از:

۱٫   تا حد امکان پرسش واجد امری مجهول باشد. ( تا اصولا بحث پیرامون آن عبث نباشد. )

۲٫  مجهول آن به شکل مناسبی معین و محدود شود. ( تا ذهن متوجه اصل موضوع شود. )

۳٫    پرسش بر پایه ی شناختی مناسب و آگاهانه قرار داشته باشد.

توجه داشته باشید که:

الف ـ همه ی پژوهش ها دارای پرسش می باشند. اما برخی از پژوهش ها دربردارنده ی فرضیه ی اولیه می باشند.

ب ـ در پژوهش اصل بر پرسش محوری است و نه فرض گروی،

اما ویژگی های یک فرضیه ی خوب عبارتند از:

۱٫   پاسخ صریح پرسش اصلی پژوهش باشد.

۲٫  جمله ی خبری و به صورت مثبت بیان گردد. ( می تواند در اسلوب قانون محدود شده نیز استعمال گردد. )

۳٫ از ساختاری شفاف، ساده و قابل فهم برخوردار باشد.

۴٫  از اصطلاحات علمی به شکلی دقیق و هدفمند استفاده شود.

۵٫   قابل بررسی با روش معتبر و مناسب خود باشد.

۶٫ در پژوهش های تحلیلی متضمن روابط علی و معلولی مد نظر باشد.

۷٫  ( در صورت لزوم ) فرضیه ی خود را بنا بر متغیرهای مکمل به دیگر فرضیه ها پیوند دهید.

تعاریف پژوهش:

در این بخش واژگان اصلی پژوهش خود ( به ویژه اصطلاحات موجود در پرسش تحقیق، فرضیه و عنوان پژوهش ) را به صورت زیر تعریف نمایید.

۱٫   واژگان اصلی تحقیق خود را در یک فهرست بیاورید. ( در اثنای پژوهش، ممکن است که بر تعداد آنها افزوده گردد. )

۲٫   ابتدا معنای لغوی آنها را و سپس معنای اصطلاحی شان را، با استفاده از منابع و روش متناسب، فهم نمایید.

۳٫    هیچگاه بخش تعاریف را به مجموعه ای از نقل قول های به هم چسبیده مبدل ننمایید. ابتدا مسایل را فهم نموده و سپس بیان نمایید. اگر بتوانید موضوعی را از نوشته ی خود حذف نمایید و در ساختار مفهومی مباحث شما خللی ایجاد نگردد بحثی زاید در پژوهش شماست. توجه کنید که نیازی به پر حجم کردن بی مورد پژوهش نداریم. ملاک اصلی کیفیت کار است.

۴٫  تنها به مواردی بپردازید که مرتبط با پژوهش شماست یکی از مشکلات دانشجویان در این بخش به عدم توجه به این نکته باز می گردد که منجر به تبدیل حواشی بحث به متن اصلی می شود.

۵٫   در پایان تعریف، حتما تعریف منتخب  تحقیق خود را به همراه حداقل دو مثال بیان نمایید. از این طریق، پژوهش خود را بین ذهنی می نمایید.

محدوده ی تحقیق بر پایه ی محدودیت های فرا روی پژوهشگر:

الف ـ معمولا پژوهش هایی که بیش از اندازه گسترده و یا محدود باشند، فاقد کارایی مناسبی خواهند بود. حتما محدوده ی موضوع پژوهش خود را به دقت روشن نمایید.

ب ـ تعیین محدوده ی پژوهش بدون تعریف و توجه به محدودیت های پژوهشگر امکان پذیر نمی باشد. هر چه خود را بهتر شناخته باشیم، محدوده ی پژوهش مناسب تری را انتخاب خواهیم نمود. از این رو به پرسش های زیر توجه نمایید: آیا دارای زمان کافی در امر پژوهش می باشیم؟ آیا به کتاب های « لازم » برای پژوهش دسترسی داریم؟ آیا مسلط به زبان مورد نیاز پژوهش هستیم؟ آیا امکانات مالی متناسب با موضوع انتخابی خود را داریم؟ اینها نمونه هایی از پرسش های قابل طرح درباره ی محدودیت های پژوهش می باشند.

ج ـ در برخی از پژوهش ها اشاره به محدوده ی زمانی ( مانند مطالعه ای تاریخی در دوران خلافت اموی، ) و مکانی ( مانند مطالعه ای در سطح دبیرستان های شهر تهران ) الزامی است.

اگر مطالعه ی شما به بررسی مقایسه ای تفکرات دو مفسر قرآن باز می گردد، باید به طور دقیق نام آنها و آثار مورد بررسی آنها را بیان نمایید. توجه داشته باشید که مرحوم علامه طباطبایی ( ره ) دارای دهها عنوان کتاب در حوزه های مختلف تفسیری، فقهی ، فلسفی و روایی است. اگر رساله ی شما به بررسی دیدگاه های ایشان در برخی از آثارشان مربوط می شود، آنها را به صورت شفاف بیان نمایید. ( ضمن آنکه متوجه تناسب طرفین مورد مقایسه در پژوهش خود باشید. )

پیش فرض های تحقیق:

پیش فرض ها عبارت از اصول و پایه های کلی ای هستند که جریان شناخت را متاثر از خویش می نمایند.  در جریان این پژوهش چه چیزهایی بدیهی و از پیش مسلم تلقی می گردند. هر چه پیش فرض های مورد پذیرش خود را بشناسیم، شناخت بهتری از خود به عنوان یک پژوهشگر و سمت و سوی تحلیل هایمان خواهیم داشت. به عنوان مثال پیش فرض های تفسیر در بیان آیت الله عمید زنجانی عبارتند از:

۱٫  قرآن کلام خداست.

۲٫   متن قرآن معجزه است.

۳٫   قرآن شمولیت و جاودانگی دارد.

۴٫   قرآن دارای خلاقیت است.

۵٫   برای معضلات انسان و جامعه در قرآن پاسخ و راه حل موجود است.

۶٫   قرآن موجب تأسیس شریعت است. [۱۵]

لذا با بیان پیش فرض های خود، در واقع شرایط فکری حاکم بر خویش را بیان نموده اید. برخی پیش فرض ها به بدیهیات عمومی ( مثلا میان مسلمانان ) مبدل شده و برخی دیگر از پیش فرض ها شخصی ترند. ممکن است پیش فرض شخصی ( امر مسلم ) در نظر دیگران فرضیه ( امر محتمل ) تلقی گردد. شخصی که با پیش فرض « صامت بودن » قرآن کریم وارد حوزه ی تفسیر کلام الهی می شود، بسیار متفاوت از مفسرانی برجسته چون علامه طباطبایی ( ره ) می اندیشد. که قرآن را کلامی ناطق می دانند.[۱۶] این مثال نشان می دهد که باید در قبال پیش فرض های خود در پژوهش بیدار و آگاه باشیم. چرا که در موارد بسیاری بر جهت گیری کلی پژوهش ما تاثیر قاطعی بر جای می گذارند.  یک محقق در مطالعه ی مفهوم زمان در قرآن، با بیان این پیش فرض ها به عنوان اعتقاداتش که به اندازه ی یک چشم بر هم زدنی نسبت به آنها تردید ندارد، آنها را چنین می شمارد:

۱٫ خداوند متعال خالق زمان و مکان بوده و نسبت بدان داناتر از انسان هاست. ۲٫ خداوند متعال در زمان نمی گنجد و هر گونه پژوهشی در این زمینه ناکام و نادرست است. ۳٫ قرآن کریم اصلی ترین و تنها منبع شناخت مفهوم حقیقی زمان است. ۴٫ زمان در نزد خداوند بسیار بلند مرتبه بوده و بارها مورد سوگند الهی در قرآن و نیز در احادیث قدسی قرار گرفته است. ۵٫ جز خداوند متعال، همه چیز در تحت سنن هستی قرار می گیرند و از زمره ی این سنن زمان می باشد. [۱۷]

بیان روش و ابزار بکار رفته در تحقیق:

هر تحقیقی روش متناسب با خود را می طلبد. اعتبار یک پژوهش و در حقیقت اعتبار علم منوط به شیوه ی روش شناخت آن باز می گردد. این پرسش که از چه راهی به پاسخ صحیح پژوهش خویش نایل می شویم، از زمره ی بنیادی ترین مباحث هر پژوهشی است. علامه عسکری به زیبایی به توصیف روش خود درباره ی بررسی اصول عقاید اسلامی از قرآن پرداخته و با اشاره به آنکه اصول عقاید اسلامی  ـ در کتابش ـ برگرفته از آیات روشن قرآن کریم است، می نویسد که در شناخت بهتر تفسیر آیات الهی به سه گونه از انواع تفسیر قرآن اعتماد نموده است. به جهت آشنایی بیشتر، بخشی از روش شناسی وی را بیان می نماییم:

۱٫   تفسیر روائی: تفسیر آیات به وسیله ی روایات، مانند آنچه سیوطی در تفسیر ( الدر المنثور ) و بحرانی در تفسیر ( البرهان ) خود آورده اند. جز آنکه من، تنها به روایاتی که صحتش را پذیرفته ام ، اعتماد کرده ام، در حالی که سیوطی هر روایتی را که به دستش رسیده، در تفسیر خود آورده است. آنگونه که برخی از روایات منقوله، برخی دیگر را نقض می کند. بدین سبب پاره ای از روایاتش را در این کتاب نقد و بررسی کرده ام. در مراجعه به کتاب های حدیث، احادیث مورد اعتمادم را از همه ی کتب معتبر مسلمانان اعم از صحاح و مسانید و سنن و غیره بر گرفتم و به اخذ حدیث از مکتب خاصی بسنده نکردم. گاهی نیز به بررسی تطبیقی و مقارن بین حدیثی با حدیث دیگر پرداخته و دیدگاهی را که بر یکی از دو حدیث اعتماد کرده، با رأی دیگر مقایسه و با اشاره به صاحب رأی ، برداشت خود را با آوردن دلیل، تقویت و اثبات کرده ام. در فهم و درایت حدیث، تا سده ی ششم هجری را برگزیدم. این روش در مبحث : ( امامان اهل بیت برای شناخت حدیث میزانها نهاده اند ) در جلد سوم معالم المدرستین آمده است.

۲٫    تفسیر لغوی: تفسیر آیات با اشاره به معنای واژه ها و اصطلاحات ، بدانگونه که سیوطی در روایاتش از ابن عباس و غیر او آورده است و چون دانشمندان لغوی گاهی با آوردن معنای حقیقی و مجازی کلمه، بحث را به درازا می کشند، از این روش دوری گزیدم و آن معنایی را آوردم که با سیاق آیه سازگار است.

۳٫   تفسیر موضوعی.  تفسیر آیات یک موضوع در کنار هم، مانند فقهاء که در تفسیرشان از آیات احکام آورده اند.. هر سه روش تفسیری مذکور، همان روش درستی است که از امامان اهل بیت علیهم السلام روایت شده است.  چون اکثر آیات قرآن مجید، بیش از یک مقصود را در خود دارد، از الفاظ آیات فقط آن بخشی را که ویژه و مربوط به بحث می شود ، آورده و غیر آنرا ترک کردم تا جمع بندی مطالب برای دانشجویان آسان گردد…[۱۸]

l      به آگاهی نویسنده در خصوص روش کارش توجه نمایید.

l    به هماهنگی روشی وی توجه نمایید.

l    به نحوه ی تمرکز وی بر موضوع مورد پژوهش و اجتناب از حاشیه روی توجه کنید.

یکی از اشتباهات رایج دانشجویان این است که مباحث روش شناسی خود را با یک عبارت کوتاه مانند « روش ما مطالعه ی کتابخانه ای است » مختصر نموده و هیچ توضیحی را درباره ی شیوه ی مطالعه ی خود و نحوه ی بررسی اسناد پژوهشی شان ارائه نمی نمایند. ( همچنین گاه دیده می شود که دانشجو در جایی که می تواند از روش های ترکیبی استفاده نماید، پژوهش خود را محدود به یک روش خاص نموده است. )

بنایراین توصیه می شود که در این بخش از نگارش طرح تحقیق، ابتدا موضوع یا موضوعات پژوهش خود را مشخص نموده، ( رفتار دانش آموزان یک مدرسه؟ اعراب قرآن؟ دیدگاه علامه طباطبایی؟ اخبار تاریخی؟ تفسیر قرآن؟ و … )  سپس مناسب با موضوع تحقیق، منابع شناختی ایشان را بیان داشته و روش منتخب خود در قبال منابع فوق را بیان نمایید. توجه داشته باشید که مهم ترین موارد ارزیابی رساله ی شما به صحت روش انتخابی آن باز می گردد.

همچنین در این بخش ابزار و وسایل مورد نیاز پژوهش ( و در برخی از پژوهش های عملی، نوع پرسشنامه ) بیان می شود. در جریان پژوهش، اگر از پرسشنامه استفاده کرده باشید، نمونه ای از آنرا در ضمیمه ی کلیات طرح پژوهشی بیاورید. ( گاه  نمونه ای از آنرا در پایان رساله ی پژوهشی می آورند. ) در ادامه نوع مطالعه را بیان نمایید.

اهمیت پژوهش:

در بخش سوم طرح تحقیق، ( بخش اول کلیات نظری طرح پیشنهادی و بخش دوم روش شناسی بود. ) به بیان اهمیت پژوهش خود می پردازیم. چرا این پژوهش را انجام می دهیم؟ چه افراد و یا مؤسساتی از پژوهش ما استفاده می نمایند؟ آیا پژوهش فوق مورد حمایت سازمانی بوده است؟ در صورت پاسخ مثبت، هدف از توجه سازمان مربوطه به این پژوهش چه مواردی می باشد؟ توجه داشته باشید که هر چه اهداف به درستی مشخص و آگاهانه ( بر اساس نیاز جامعه ) در نظر گرفته شوند، بر ارزش پژوهش افزوده خواهد شد.

بهتر است که دانشگاه ها نگارش بخش تبیین نوآوری پژوهش را رسما بر عهده ی اساتید راهنما بگذارند. این مسأله منجر به جدی شدن پژوهش ها و الزام دانشجویان به انتخاب موضوعات اساسی تری خواهد شد.

سازماندهی پژوهش:

سازماندهی پژوهش یکی از مهم ترین قسمت های پژوهش شماست. در این زمینه به مسایل زیر با دقت توجه نمایید: صرف نظر از صفحات تعریف شده در آیین نامه ی پژوهشی هر دانشکده ای، معمولا پژوهش های دانشگاهی را می توان در یک تقسیم بندی کلی به سه بخش تقسیم نمود.

الف. کلیات طرح تحقیق

کلیات طرح تحقیق مشتمل بر دو قسمت است:

۱٫     طرح تحقیق ( بخشی که اکنون درباره ی آن سخن می رانیم )

۲٫      پیشینه ی تحقیق

ب ـ بدنه ی اصلی موضوع مورد بررسی

طراحی اجزای این قسمت متناسب با موضوع مورد نظر می باشد. به عنوان مثال در صورتی که شخصی درصدد بررسی روش تفسیری مرحوم علامه طباطبایی ( ره ) باشد، می تواند آنرا در این بخش ها که به طبع دارای زیر شاخه های دیگری خواهند بود، تعریف نماید. ( توجه نماییم که سازماندهی پژوهش باید مبتنی بر پرسش پژوهشگر باشد. )

بخش ۱٫ شرح حال زندگی علامه طباطبایی

بخش ۲٫ بررسی روش های تفسیری رایج در جهان اسلام در دوران علامه طباطبایی

بخش ۳ ویژگی های تفسیری علامه طباطبایی

بخش ۴٫ تاثیر روش تفسیری المیزان بر سیر تفسیرنگاری پس از خود.

ج ـ نتیجه گیری

این بخش صرفا به بیان نتیجه ی گزارش تحقیق اختصاص داشته و متضمن پاسخ پرسش های اصلی پژوهش می باشد.

توجه: در بخش ضمائم تحقیق که پیش از  فهرست منابع ( کتابنامه ) آورده می شود، به اقتضای مطالب تحقیق، اسناد، جداول، تصاویر، نمونه هایی از پرسشنامه و نظایر آنها بیان می شوند.

[۱]  این نوشتار با تغییراتی، برگرفته از مقاله ای به همین نام از نویسنده می باشد که  انشاء الله بزودی در  فصلنامه ی وزین « پیام جاویدان » به چاپ خواهد رسید.

[۲] محمد تقی جعفری: ۱۳۷۷٫ تکاپوی اندیشه ها. ( تنظیم و تدوین ) علی رافعی. تهران ( چاپ چهارم ) دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ج ۱، ص ۲۵۵٫  در این منبع پاسخ مرحوم علامه جعفری به شرق شناس فوق آورده شده است.

[۳] ر.ک: علی کورانی: ۱۳۷۹٫ تدوین قرآن. ( ترجمه ) سید محمود عظیمی. تهران ( چاپ اول ) انتشارات سروش با همکاری مؤسسه فرهنگی طه، ص ۷۵ الی ۱۱۷٫ ( بررسی تحریف قرآن در منابع سنیها )

[۴]  ر.ک: علی کورانی: ۱۳۷۹٫ جسم انگاری خدا از نگاه شیعه و سنی. ( ترجمه ) سید محمود عظیمی. تهران ( چاپ اول ) مؤسسه فرهنگی طه، ص ۵۴ الی ۷۳٫ ( وهابیت و جسم انگاری)

[۵] علامه محمد تقی جعفری ره می نویسد: « خدمت علماء و فقهای تشیع به اسلام، یک گرایش و علاقه ذاتی است. یعنی آنان در اصول و مبانی اسلامی کوشش فراوان می کنند و بر رواج آن در دنیا علاقمندند و عشق می ورزند. » ( محمد تقی جعفری: ۱۳۷۷،تکاپوی اندیشه ها،  ج ۱، ص ۴۹۴ ) داشتن علاقه درونی به موضوع پژوهش مورد تاکید همه آثار مربوطه بوده است. به جهت مطالعه نمونه ای از آنها ر.ک: فرامرز رفیع پور:. ۱۳۸۱ موانع رشد علمی ایران و راه حل های آن. تهران  ( چاپ اول ) ، شرکت سهامی انتشار، ص ۱۸۷ الی ۱۹۰٫ ( مطالعه این بخش از کتاب فوق به همه دانشجویان توصیه می شود. ) ، رجاء وحید دویدری: ۲۰۰۲٫ البحث العلمی أساسیاته النظریه و ممارسته العلمیه. دمشق ( الطبعه الاولی )، دارالفکر، ص ۴۰۳٫ ، دانالد آری، لوسی چسر جیکوبز: ۱۳۸۰٫ روش تحقیق در تعلیم و تربیت. ( ترجمه ) وازگن سرکیسیان و دیگران. تهران ( چاپ اول ) مرکز تحقیقات ، مطالعات و سنجش برنامه ای صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، ص ۶۹٫ ، محمد سعید جمال الدین: ۲۰۰۲٫ مناهج البحث و المصادر فی الدراسات الاسلامیه و العربیه . القاهره ( الطبعه الخامسه ) ، دار القلم للنشر و التوزیع، ص ۴۲٫

[۶]  محمد تقی جعفری: ۱۳۷۷، تکاپوی اندیشه ها، ج۱، ص ۵۳۵٫

[۷] ر.ک: ترز ال بیکر: ۱۳۷۷٫ نحوه انجام تحقیقات اجتماعی. ( ترجمه ) هوشنگ نایبی. تهران ( چاپ اول ) انتشارات روش، ص ۱۲۵ وی منابع موضوع یابی را عبارت از منابع منتشر شده ( کتاب، مجلات، نشریات، روزنامه ها )، طرح های تحقیق جاری، مجموعه اطلاعات از قبل موجود به همراه یاری محققان